حدیث فصل سوم : مسؤوليت عالمان

امام سجاد عليه‏السلام ـ در اندرزنامه‏اش به محمّد بن مسلم زهرى ـ : خداوند، ما و تو را از فتنه‏ها نگهدارد و بر تو، از آتش [دوزخ] رحم كند؛ زيرا تو اينك به حالى در افتاده‏اى كه هركس تو را بدين حال بيند، سزد كه بر تو رحم آورد. چه، نعمتهاى خداوند تو را سنگين بار ساخته كه تنى سالم و عمرى دراز ارزانى‏ات داشته است. حجّت‏هاى او، بر تو تمام گشته است، بدان سبب كه بار كتابش را، بر دوش تو نهاده [قرآن را مى‏شناسى] و تو را در دينش، فقيه و آگاه ساخته و سنّت پيامبرش محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را، به تو شناسانده است. در هر نعمتى كه به تو ارزانى داشته و در هر حجّتى كه بدان وسيله، برايت حجّت آورده، فريضه‏اى بر تو واجب گردانيده است و مرادش جز اين نيست كه سپاسگزارى تو را در آن بيازمايد و تفضّلى را كه به تو نموده، آشكار گرداند و فرموده است: «اگر سپاس بگزاريد، بى گمان [نعمت] شما را افزون گردانم و اگر ناسپاسى كنيد، به راستى كه عذاب من بسى سخت است» .
پس، بنگر كه فرداى قيامت چگونه مردى خواهى بود، آن گاه كه در پيشگاه خداوند بايستى و او از نعمتهايش بر تو، بپرسد كه آنها را چگونه پاس داشتى؟! و از حجّت‏هايش بر تو بازخواستت كند كه آنها را چگونه به جاى آوردى؟! هرگز مپندار كه خداوند از تو عذر و بهانه‏اى خواهد پذيرفت و يا به كوتاهى كردنهاى تو رضايت خواهد داد. هيهات، هيهات! نه چنين است. او در كتاب خويش از علما پيمان گرفته، آن جا كه فرموده است: «بايد آن [حقايق قرآن] را براى مردم بيان كنيد و آن را كتمان مكنيد» .
بدان كه كمترين حقيقتى را كه كتمان كرده‏اى و سبكترين بارى را كه بر دوش دارى، اين است كه با نزديك شدنت به ستمگر و پذيرش دعوت او، آن گاه كه تو را دعوت كرد، مونس تنهايى‏ستمگرشدى وراه گمراهى را برايش‏سهل وهموار ساختى. وه چه مى‏ترسم كه فردا [ى قيامت] همراه خيانت كاران به كيفر گناهت گرفتارآيى واز آن چه در برابر يارى رساندنت به ستم ستمگران گرفته‏اى، بازخواست شوى؛ تو چيزى‏را از كسى‏كه به تو بخشيده‏است، گرفته‏اى‏كه از آنِ تو نيست وبه كسى نزديك شده‏اى كه حقّ احدى را نپرداخته است و تو نيز از زمانى كه به او نزديك گشته‏اى، از باطلى جلوگيرى نكرده‏اى. تو كسى را به دوستى گرفته‏اى كه با خدا به دشمنى و مخالفت برخاسته است، آيا نه اين است كه با دعوت او از تو، آن گاه كه تو را [به همكارى] دعوت‏كرد، تو را محورى‏براى به چرخش درآوردن‏آسياب ستمگريهايشان قرار دادند و پلى براى عبور به سوى بلا آفرينى هايشان و نردبانى براى ضلالتشان و مبلّغ گمراهى آنان و پوينده راهشان؟! به واسطه تو كارى كرده‏اند كه مسلمانان به علما [ى راستين ]نيز به ديده شكّ و بدگمانى بنگرند و به وسيله تو دلهاى نادانان را به دنبال خود مى‏كشانند ؛ [حتّى] مقربّترين وزيران و نيرومندترين ياران آنها هم در درست جلوه دادن تباهكارى هاى آنان و كشاندن مردم، از خاصّ و عام به سوى آنان به پاى تو نرسيدند. چه اندك است آن چه به تو دادند، در مقايسه با آن چه از توگرفتند؟! وچه ناچيز است آن چه [از دنيا] برايت آبادساختند؟! وچه عظيم است آن چه از تو ويران ساختند [خانه ايمان و آخرتت را]؟! پس مراقب نفس خود باش كه كسى جز تو آن را نپايد و چونان مردى مسؤول، به حساب نفست رسيدگى كن.
بنگر كه چگونه از كسى كه تو را در خُردى و بزرگيت با نعمتهايش پرورانده، سپاس مى‏گزارى؟ وه چه مى‏ترسم كه تو آن گونه باشى كه خداوند در كتابش فرموده است: «پس، بعد از آنان، جانشينانى وارث كتاب (آسمانى) شدند كه متاع اين دنياى پست را مى‏گيرند و مى‏گويند: بخشيده خواهيم شد» تو در سراى ماندگارى نيستى ؛ تو در سرايى هستى كه بانگ رحيل سر داده است ؛ مگر انسان پس از همگنانش (كه رفته‏اند) چه اندازه مى‏زِيَد؟! خوشا به حال كسى كه در دنيا، هراسناك به سر برد و بدا به حال آن كسى كه بميرد و پس از او، گناهانش بماند.
بر حذر باش، زيرا خبردار شده‏اى و بشتاب، زيرا مهلتت محدود است. تو با كسى معامله مى‏كنى كه نادان نيست و آن كه مراقب توست [لحظه‏اى] غافل نمى‏شود. آماده شو، زيرا كه سفرى دور و دراز به تو نزديك شده است و [درد ]گناهت را درمان كن زيرا كه مرضى سخت به جانت راه يافته است.
گمان مبر كه قصدم توبيخ و سرزنش و نكوهش كردن توست، بلكه مى‏خواهم خداوند، انديشه از دست رفته‏ات را جان دهد و دين از كف رفته‏ات را به تو باز گرداند و اين سخن خداى متعال در كتابش را يادآور شوم كه فرموده است : «يادآورى كن كه يادآورى، مؤمنان را سود مى‏بخشد» .
تو ياد آن عده از همسالان و همگنانت را كه رفته‏اند به دست غفلت سپرده‏اى و پس از آنان، چونان تك شاخ قوچى هستى كه شاخ ديگرش شكسته است [تنها و بى ياور مانده‏اى] بنگر كه آيا آنان نيز به همان بلايى گرفتار شدند كه تو شده‏اى؟ يا آيا آنها هم در همان مهلكه‏اى افتادند كه تو افتاده‏اى؟ و يا آيا فكر مى‏كنى خيرى را يادآور شده‏اى كه آنان فروگذاشتند و چيزى را مى‏دانى كه آنان نمى‏دانستند؟ [نه چنين است ]بلكه تو از مقام و منزلتى بهره‏مند گشته‏اى كه سبب شده است تا در دلهاى توده مردم جاى‏گيرى و به تو عشق ورزند؛ از انديشه‏ات پيروى مى‏كنند و فرمان تو را به كار مى‏بندند؛ اگر تو چيزى را روا شمارى، آنان نيز روايش مى‏شمارند و اگر چيزى را ناروا دانى، آنها نيز آن را ناروا مى‏دانند، حال آن كه تو از اين شايستگى برخوردار نيستى، امّا علاقه آنان به آن چه تو دارى [علم و دانش] و از دست رفتن علمايشان و چيره‏آمدن جهل و نادانى بر تو و برايشان و رياست‏طلبى و دنياخواهى تو و آنان، باعث شده است تا از تو پشتيبانى و پيروى كنند. آيا نمى‏بينى كه تو خود گرفتار چه جهل و غفلتى شده‏اى و مردم دچار چه بلا و فتنه‏اى گشته‏اند؟! بى گمان تو آنان را گرفتار كرده‏اى و به فتنه درافكنده‏اى و از كار و زندگى بازشان داشته‏اى؛ زيرا همه مشتاق آنند كه در علم و دانش به پايه تو برسند، يا به مانند آن چه تو دست يافته‏اى، دست يابند، از اين رو، به واسطه تو به دريايى كه ژرفايش ناپيداست و به بلايى كه اندازه‏اش نامعلوم است در افتادند. خدا به داد ما و تو برسد و اوست كه دست مدد به سويش دراز مى‏شود.
پس اينك از اين وضعى كه دارى، روى بگردان تا بدان شايستگانى بپيوندى كه در جامه‏هاى ژنده و فرسوده خويش مدفون گشته‏اند، شكمهايشان [از شدّت گرسنگى و روزه‏دارى] به پشتهايشان چسبيده، ميان آنان و خداوند حجابى نيست، دنيا فريبشان ندهد و آنها نيز فريفته دنيا نشوند، خواستند و طلبيدند و ديرى نپاييد كه [به خواسته اخروى خود ]رسيدند. وقتى دنيا با چون تويى كه سالخورده و دانشمند و دم مرگ هستى چنين كند، پس جوان نورسته‏اى كه از دانش بى بهره است و انديشه‏اى ناپخته و خردى ناقص دارد، چگونه ايمن ماند؟! اناللّه‏ و انا اليه راجعون. به كه بايد تكيه كرد؟ و از چه كسى بايد عذر خواست؟ از اندوه خود و وضعى كه در تو مى‏بينيم به خدا شِكوه مى‏كنيم و مصيبتى را كه به واسطه تو بر ما وارد شده است به حساب خدا مى‏گذاريم.
پس بنگر كه سپاسگزارى تو از كسى كه در خردى و بزرگيت تو را با نعمتهايش پرورده، چگونه است؟ و كسى را كه به واسطه دينش، تو را در ميان مردم خوشنام كرده است، چگونه بزرگ مى‏دارى؟ و از خلعت كسى كه با پوشاندن آن بر قامت تو، تو را در ميان مردم پوشيده [و آبرومند] داشته است، چگونه نگهدارى مى‏كنى؟ و نزديكى يا دورى تو از كسى كه به تو فرمان داده است خود را به او نزديك كنى و در برابرش خوار و فروتن باشى، تا چه حدّ است؟ تو را چه شده كه از خواب (غفلت) خود بيدار نمى‏شوى و از لغزشت توبه نمى‏كنى و بگويى: به خدا سوگند كه من حتى يك بار هم براى خدا به زنده كردن [حكمى از احكام] دين او و ميراندن باطلى اقدام نكردم؛ زيرا همين، خود، سپاسگزارى تو از كسى است كه اين بار [دانش] را بر دوش‏تو نهاده [به كارت‏گرفته]است! چقدر مى‏ترسم كه تو از آنانى‏باشى‏كه خداوند متعال‏در كتابش فرموده است: «نماز را تباه ساختند واز خواهشهاى نفسانى پيروى نمودند، پس زودا كه كيفر گمراهى را بيابند» . خداوند، كتابش را بر دوش تو نهاد و عملش را به امانت، نزد تو سپرد، اما تو آن را تباه كردى. خداى را سپاس و ستايش مى‏گوييم كه ما را از آن‏چه تو را بدان گرفتار ساخت، به سلامت داشت، والسلام.