حدیث فصل سوم : مسؤوليت عالمان

يزيدبن عبداللّه‏ از شخصى كه برايش حديث كرد: امام باقر عليه‏السلام به سعدالخير نوشت: به نام خداوند بخشاينده مهربان ؛ پس آن گاه، من تو را به تقوا داشتن از خدا سفارش مى‏كنم، زيرا كه تقوا، سبب ايمن ماندن از تباهى و سود بردن در آخرت است. خداوند عز و جل به واسطه تقوا، بنده را از چيزها [خطرات و مهلكه‏ها ]يى حفظ مى‏كند كه از دسترس انديشه و خرد او به دورند و به واسطه تقوا، كورى و نادانى او را مى‏زدايد، به واسطه تقوا بود كه نوح و آنها كه در كشتى با او بودند [از مهلكه طوفان ]رستند و صالح و پيروانش از [بلاى ]صاعقه. به واسطه تقوا بود كه شكيبايان به رستگارى رسيدند و آن جماعت برگزيده و شريف [نوح و صالح و پيروان آنها و شكيبايان امتهاى پيشين] از مهلكه‏ها نجات يافتند. اينان را [هم اينك] برادرانى است كه همان راه را مى‏پويند و همان فضيلت را مى‏جويند، به سبب [شنيدن ]كيفرهايى كه از طريق كتاب خدا [درباره گنهكاران و جنايت كاران و شهوت پرستان ]به آنان ابلاغ شده است، جلوى طغيان شهوات خود را گرفتند و خداوندرا براى آن‏چه روزيشان‏فرموده ستودند كه اوست‏شايسته ستايش وخويشتن را به خاطر كوتاهى كردنهايشان [در طاعت و عبادت] نكوهيدند كه اينان، خود را همواره شايسته نكوهش مى‏دانند [هرچند در طاعت و عبادت خدا بكوشند، باز هم خود را مقصر مى‏دانند] و مى‏دانستند كه خداوند تبارك و تعالى بردبار و داناست؛ در حقيقت بر كسى خشم مى‏گيرد كه خشنودى او را پذيرا نگشته باشد و [رحمت و نعمت خود را] از كسى دريغ مى‏دارد كه عطاى او را نپذيرفته باشد و كسى را گمراه مى‏سازد كه هدايت او را قبول نكرده باشد. سپس به گنهكاران اين امكان را داد تا با جايگزين كردن خوبيها به جاى بدى هايشان توبه كنند، ودر قرآن با صدايى بلند و پيوسته، بندگانش را به اين كار فراخواند و مانع دعاى بندگانش نشد. پس لعنت خدا بر كسانى كه آن چه را خدا فرو فرستاده است، كتمان مى‏كنند. خداوند رحمت را برخويشتن‏فرض‏نمود؛ پس رحمت او برخشمش، پيشى گرفت وبدين سان راستى و عدل [او ]تحقق يافت. بنابراين، پيش از آن كه بندگان او را به خشم آورند، او نسبت به آنان، آغاز خشم نمى‏كند و اين [علم كه خداوند بر كسى خشم مى‏گيرد كه خشنودى او را پذيرا نگشته باشدو... ]برخاسته از دانش يقين و شناخت تقواست. خداوند، علم كتاب را زمانى از امّتى گرفت كه خود، آن را دور افكندند و دشمن آنان را زمانى بر آنها حاكميت داد كه خود، او را به حاكميّت پذيرفتند [يا از علم و معارف كتاب، روى برتافتند].
يكى از نشانه‏هاى به دور افكندن كتاب اين است كه حروف (و كلمات و اِعراب و...) آن‏را پاس‏داشتند، اماحدود [واحكام وقوانين] آن را تحريف وباژگونه ساختند، آن‏را روايت‏مى‏كنند، ليكن به كارش نمى‏بندند ونادانان از اين كه آن را براى روايت، حفظ كنند، دلشادند و علما و دانايان از اين كه آن را به كار نبندند، اندوهگينند.
ديگر از نشانه‏هاى به دور افكندن كتاب اين است كه مشتى نادان را متولّى كتاب [خدا ]كردند و آنها هم ايشان را به آبشخور هوى و هوس بردند و از آن جا به سوى هلاكت و نابودى درآوردند و دستگيره‏هاى دين را تغيير دادند و سپس آن را در ميان كم خردان و كودكان نادان، به ارث گذاشتند. و در نتيجه، امّت، با وجود فرمان خداى تبارك و تعالى، به فرمان انسانها مراجعه مى‏كنند و از آنها دستور مى‏گيرند. بدا به حال ستمگران كه ولايت انسانها را جايگزين ولايت خدا كردند و پاداش آدميان را جانشين پاداش خداوند نمودند و خشنودى مردم را جايگزين خشنودى خدا ساختند. وامّت، به چنين حال و روزى گرفتار آمدند كه در ميان آنان كسانى هستند كه در كار عبادت كوشايند، اما در آن گمراهى به سر مى‏برند، [به عبادت خود] دلشادند و فريفته [شيطان]، عبادتشان، هم براى خود آنان مايه فتنه و گمراهى است و هم براى كسى كه بدانها اقتدا كند.
براى عابدان، در ميان فرستادگان الهى پند و عبرتهاست. پيامبرى از پيامبران كار طاعت‏را به سرحد كمال‏مى‏رساند وسپس‏تنها در يك مورد خداى تبارك و تعالى را نافرمانى مى‏كند و خداوند او را از بهشت بيرون مى‏راند و يا [پيامبرى ديگر را ]در دل نهنگ مى‏افكند و چيزى جز اعتراف و توبه، او را رهايى نمى‏بخشد. پس تو [اى سعد] اين عالم نمايان و ترسا نماها را بشناس، همانان كه كتاب [خدا] را كتمان و تحريف كردند و اين سوداگريشان، سودى به بار نياورد و مردمانى رهيافته نبودند.
آن گاه، امثال آنها را در ميان اين امّت بشناس، همانان كه حروف و كلمات قرآن را پاس داشتند، اما حدود آن را تحريف و باژگونه ساختند. اينان بر گرد بزرگان و سران [اكثريت] مى‏چرخند و هرگاه [اين] رهبران هوى و هوس، دچار تفرقه و چند دستگى شوند، آنان در كنار آن يك قرار مى‏گيرند كه از دنياى بيشترى برخوردار باشد، نهايت دانش آنان همين است. اينان پيوسته در كوردلى و طمعكارى دست و پا مى‏زنند و هماره صداى ابليس از زبان آنان شنيده مى‏شود كه سخن باطل، فراوان مى‏گويند. علما [ى راستين و ربّانى ]در برابر آزار رسانيها و درشتيها و سركوفت زدنهاى آنان، شكيبايى مى‏ورزند؛ از اين كه علما، آنان را به اداى تكليف الهى فرا مى‏خوانند، بر آنها خرده مى‏گيرند. در حالى كه علما از اين كه خيرخواهى و ارشاد را فرو گذارند، يا سرگشته گمراهى را ببينند و راهنماييش نكنند، يا مرده‏اى را ببينند و بدو زندگى نبخشند، خود را خيانت كار مى‏شمارند. پس چه بد مى‏كنند! زيرا كه خداى تبارك و تعالى در قرآن از آنان پيمان گرفته است كه به معروف و به آن چه بدان فرمان داده شده‏اند، فرا خوانند و از آن چه از آن باز داشته شده‏اند نهى كنند و در راه نيكى و پرهيزگارى، همكارى نمايند و در كار گناه و تجاوز، به يكديگر كمك نرسانند. علما از دست اين نادانان به ستوه آمده‏اند، [چه] اگر اندرز دهند [آن جُهّال ]مى‏گويند: ياغى شده است؛ اگر حقّ را كه رهايش كرده‏اند تعليم دهد [عمل كند]، مى‏گويند: [با حقّ] به مخالفت برخاسته است [چرا كه فقط عقايد خودشان را بر حقّ مى‏دانندو سخنان علماى راستين را باطل مى‏شمارند ]؛ اگر گوشه‏گيرى اختيار كنند، مى‏گويند: راه جدايى [از امّت] را در پيش گرفته‏اند؛ اگر بگويند: براى سخنان خود دليل و برهان بياوريد، مى‏گويند: منافق شده‏اند؛ اگر از آنها اطاعت كنند، مى‏گويند: از خداوند عز و جلنافرمانى كرده‏اند. نابود باد اينان كه نمى‏دانند نادانند و از آن چه [از كتاب خدا ]تلاوت مى‏كنند، درك و شناختى ندارند، به زبان، كتاب خدا را تصديق مى‏كنند، اما با تحريف كردنش، آن را تكذيب مى‏كنند و اين عمل خود را زشت هم نمى‏دانند. اينان شبيه همان احبار ورهبان‏اند، پيشاهنگان در هوى و هوسند و مهتران وادى هلاكت. گروه ديگرى از آنان نيز هستند كه بر سر دو راهى گمراهى و هدايت نشسته‏اند و رهيافتگان را از گمراهان باز نمى‏شناسند، مى‏گويند مردم [در عهد پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ]با چنين چيزى [اختلاف و چند دستگى امّت در امر دين ]آشنايى نداشتند و نمى‏دانستند [اختلاف ]يعنى چه. راست هم مى‏گويند [چون] زمانى كه رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آنان [امت عصر خود] را ترك كرد و رفت، شريعتى آشكار برايشان باقى گذاشت كه شب و روزش از هم متمايز بود، نه بدعتى در ميان ايشان آشكار شده بود و نه سنّتى در بينشان تغيير يافته بود و نه با هم مخالفتى داشتند و نه اختلافى. اما هنگامى كه ظلمت گناهان مردم، آنان را فرو پوشاند دو امام [و جريان رهبرى] به وجود آمد: يكى دعوتگر به سوى خداى تبارك و تعالى و ديگر، دعوتگر به سوى آتش دوزخ. در اين هنگام شيطان به سخن آمد و صدايش را از زبان دوستان خود بلند كرد و شمار سواران و پيادگانش فزونى گرفت و در مال و فرزند هركس كه او را شريك خود ساخت، شريك گشت و از اين رو [آن كس ]بدعتها را به كار گرفت و كتاب و سنّت را فرو گذاشت. [از طرف ديگر ]دوستان خدا، زبان به حجّت و برهان گشودند و به كتاب و حكمت [عقل ]چنگ در زدند. از همان روز پيروان حقّ و پيروان باطل از هم جدا شدند و رهيافتگان از هميارى دست شستند و در مدد رساندن به حقّ، سستى ورزيدند، اما گمراهان به يارى يكديگر برخاستند، تا جايى كه جماعت با فلانى و امثال او شد. بنابراين، اين گروه را نيك بشناس. گروه ديگرى هم هستند كه مردمانى نجيب و بزرگوارند، باديده خرد آنها را بنگر و از آنان جدا مشو تا اين كه به اهل خود [بهشتيان و سعادتمندان] بپيوندى؛ زيرا «زيانكاران كسانى هستند كه باعث شدند خود و خانواده‏شان در روز قيامت زيان بينند. بدانيد كه اين، همان زيان آشكار است» .